Het Coronavirus en overmacht (Sirius Legal)

Auteur: Sophie Vercraeye (Sirius Legal)

Publicatiedatum: 16/03/2020

Het Coronavirus of Covid-19 virus verspreidt zich sneller dan ons lief is… Naast de evidente impact op de volksgezondheid, stellen we vast dat ook ondernemingen enorm veel moeilijkheden ondervinden. We horen tot op heden verhalen van uitgestelde leveringen, stopgezette werken, opgezegde contracten, bovendien worden ook veel events last-minute afgelast. De priemende vraag die bij deze situaties luidt: Wie betaalt er dan de reeds gemaakte kosten of een schadevergoeding? Welke gevolgen heeft het Coronavirus voor de niet-nakoming van contractuele verplichtingen?

We horen rondom ons maar al te vaak dat het Coronavirus “toch overduidelijk een geval van overmacht is” en dat een schadevergoeding hier niet aan de orde is. Is dit echt zo? Don’t shoot the messenger, maar het antwoord hierop is neen. Alleen als aan een aantal strenge voorwaarden voldaan is, zal een onderneming zich op overmacht kunnen beroepen en alles hangt daarbij, ook bij Corona, af van de concrete situatie.  We zetten nog eens alles op een rijtje.

Wat is overmacht? 

Volgens de Belgische wet is overmacht ‘een onoverkomelijk beletsel voor de nakoming van een verbintenis’. Het moet gaan om:

1. een onvoorziene omstandigheid 
2. die buiten de controle van de partij die moet uitvoeren ligt
3. en die de nakoming van de verbintenis geheel onmogelijk maakt.

De rechtspraak en rechtsleer hebben verder vorm gegeven aan deze vage voorwaarden. De meningen lopen hier helaas enorm uiteen, met als gevolg dat de beoordeling door de rechtbank vaak erg subjectief is, hence de grijze zone. Wij vatten hieronder voor jou de meest gangbare en algemeen best aanvaarde standpunten samen.

Voorwaarde 1: Een onvoorzienbare situatie 

Het uitgangspunt van deze voorwaarde is dat de situatie niet redelijkerwijze voorzienbaar was op het moment van het sluiten van de overeenkomst.

In het kader van de huidige crisis stelt zich de vraag in welke mate bij het afsluiten van een contract een, twee of meer jaar geleden een wereldwijde virusuitbraak redelijkerwijze voorzienbaar was. Het lijkt ons veilig om te stellen dat niemand een virusaanval op deze schaal zag aankomen of kon zien aankomen, zeker niet in het anders toch veilige West-Europa.  Dat de huidige situatie dus een onvoorzienbare omstandigheid lijdt weinig twijfel. Dat zou overigens anders kunnen zijn in andere delen van de wereld. Wie handel drijft met Afrika weet immers dat ziekten en virussen daar vaker op de loer liggen, denk maar aan de Ebola-crisissen uit het verleden.

Maar vanaf welk moment tijdens de voorbije weken werd de impact van deze crisis dan wel “voorzienbaar”?  Subjectiviteit troef, wat maakt dat het moment hiervan vastpinnen een enorm moeilijke oefening wordt. Ons lijkt het redelijk om uit te gaan van ‘voorzienbaarheid’ in de eerste week volgend op de krokusvakantie. Enerzijds begon op dat ogenblik het virus zich immers duidelijk in België te verspreiden. Anderzijds kon men de economische moeilijkheden die hierop zouden volgen reeds afleiden uit de situatie in China en Italië en uit de eerste voorspellingen.  Wie op dat ogenblik een overeenkomst afsloot die op korte termijn bijvoorbeeld reizen naar het buitenland zou vereisen, kon wellicht toch wel redelijkerwijze voorzien dat dat moeilijk ging worden….

Voorwaarde 2: Ontoerekenbaar

Dit impliceert dat het voorval niet te wijten mag zijn aan de fout of de schuld van degene die de prestatie of het product moet leveren.

Heel belangrijk hierbij is om steeds na te gaan wat de exacte oorzaak is voor het niet-nakomen van afspraken. Zo moet er bijvoorbeeld een onderscheid gemaakt worden tussen een overheidsmaatregel die verband houdt met het Coronavirus (vb. ‘er mag geen transport plaatsvinden van specifieke goederen via de lucht’) en het stilvallen van een fabriek vanwege ziekte van personeel (wat voorkomen/vermeden kan worden door extra personeel in te schakelen) of een preventieve sluiting. Het is de vraag of de directe oorzaak van het niet-nakomen van afspraken onder de definitie van overmacht valt of niet.

Het loutere bestaan van het Coronavirus zal dus niet volstaan om overmacht in te roepen en de angst of onzekerheid over het virus is dat al evenmin.  Ook het feit dat vele mensen thuis werken of ziek worden volstaat wellicht niet als oorzaak. Alles hangt af van de context en de concrete omstandigheden. Wat wél zou kunnen is dat een onverwacht reisverbod of een plotse sluiting van alle horecazaken een overmachtsituatie uitmaakt.  Corona is dus zeker géén vrijgeleide om lopende overeenkomsten zomaar op te zeggen of zelfs maar tijdelijk op te schorten.

Voorwaarde 3: Absolute onmogelijkheid om de verbintenissen uit te voeren

Als gevolg van de onvoorzienbare situatie waar je zelf geen controle over hebt, moet er ook sprake zijn van een ‘onoverkomelijk beletsel’.

Meestal wordt gezegd dat de beoordeling redelijk en menselijk moet blijven, maar dat het wel steeds om een effectieve onmogelijkheid moet gaan.  Het is dus onvoldoende om vast te stellen dat het nakomen van je plicht veel meer inspanning zou vergen dan voorzien of veel duurder zou zijn.  Dat zijn typisch gevolgen die tot jouw ondernemersrisico behoren. Zolang je bijvoorbeeld zelf nog een alternatieve onderaannemer kan inschakelen, een andere leverancier kan vinden, extra personeel kan vrijmaken, etc… ongeacht de kost daarvan, is er géén onmogelijkheid die je toelaat om te zeggen dat er sprake is van overmacht.

Concreet moet je allereerst nagaan of het Coronavirus een tijdelijke of permanente belemmering oplevert voor jouw situatie. Meestal zal de overmacht slechts tijdelijk zijn, maar het kan best dat Corona een overeenkomst geheel nutteloos maakt door het uitstel (bv. bij het leveren van bloemen voor een trouwfeest).

Vervolgens en samenhangend met het bovenstaande, moet er gekeken worden of er redelijke alternatieven beschikbaar zijn om alsnog de verplichtingen na te komen. Is er bijvoorbeeld een andere vorm van transport mogelijk? Dergelijke factoren maken het verschil bij de beoordeling of er sprake is van overmacht of niet.

Op basis van die twee criteria kan je inschatten of er al dan niet sprake is van een tijdelijke of blijvende onmogelijkheid.

Overeenkomst met een overmachtsclausule

Bovenstaande theorie blinkt niet uit in duidelijkheid. Daarom is het belangrijk om in contracten altijd een overmachtsclausule op te nemen. Daarin kan je immers zélf mee bepalen wat wel en geen overmacht uitmaakt en welke stappen gevolgd moeten worden als zo’n onvoorziene situatie zich ooit voordoet.
Is er een overeenkomst met een overmachtsclausule?  Controleer dan:

• Welke overmachtsgronden somt de clausule op: Het ‘Coronavirus’ zal er vanzelfsprekend niet letterlijk in staan, maar het kan zijn dat je “epidemie”, “pandemie” of “ziekte” hebt opgenomen in de lijst van overmachtsituaties. De kans is groot dat de rechtbank dit zal aanvaarden.
• Welke bewoording gebruikt men: Moet de uitvoering fysiek of juridisch verhinderd zijn of volstaat een belemmering of vertraging? Dit valt samen met de wettelijke ‘onmogelijkheids’-voorwaarde. Met een clausule heb je hier echter de kans om de striktheid ervan te verduidelijken.
• Welke voorwaarden of procedure moeten gevolgd worden?  Moet je eerst een ingebrekestelling sturen?  Binnen welke termijn en hoe? Mag je je bij een derde partij bevoorraden of niet?  Moet je nog een laatste kans geven om alsnog te leveren? 

Stel er is sprake van overmacht, wat zijn dan de gevolgen? 

Als je zelf verplichtingen hebt, maar je bent van mening dat je die omwille van overmacht niet kan nakomen, moet je de andere partij hiervan onmiddellijk op de hoogte te brengen, samen met het bewijs van de overmachtsituatie. Je overeenkomst vermeldt mogelijks de manier waarop deze kennisgeving dient te gebeuren, kijk dit dus zeker eens na. Verder zal je ook de schade die hieruit volgt zoveel mogelijk moeten beperken. Dit impliceert bijvoorbeeld het aanvaarden van een alternatieve leveringswijze of een uitstel van een afspraak/deadline.

Als je geconfronteerd wordt met een tegenpartij die zich beroept op overmacht, reageer dan snel. Een laattijdige (of geen) reactie kan namelijk beschouwd worden als een aanvaarding van de overmacht. Controleer hierbij zeker of alle bovenstaande voorwaarden voldaan is. Het Coronavirus maakt in se geen overmachtsituatie uit, bijgevolg zal jouw tegenpartij concrete redenen moeten aanhalen én bewijzen.

Wat zijn de concrete gevolgen van overmacht voor de contractuele verplichtingen en de reeds gemaakte kosten? Is er een overmachtsclausule, ga dan allereerst na of de clausule iets vermeldt over de implicaties van de overmacht. Indien er geen clausule is of deze vermeldt geen implicaties, dan val je terug op de algemene wettelijke regeling. Hier maakt men een onderscheid tussen de gevolgen van een tijdelijke en een definitieve overmachtsituatie.

Is er sprake van een definitieve overmachtsituatie die het volledig onmogelijk maakt om de overeenkomst uit te voeren, dan zal de partij die zich op overmacht beroept, bevrijd zijn van haar verbintenissen. Ze zal niet langer gehouden zijn tot haar contractuele verplichtingen en zal evenmin aansprakelijk zijn voor haar “contractuele wanprestatie”. Bijgevolg is ze ook vrijgesteld van het betalen van een schadevergoeding. Let wel:  indien de overeenkomst nog gedeeltelijk uitgevoerd kan worden, blijft de uitvoering van dit gedeelte verplicht. Dit is bijvoorbeeld het geval bij een gedeeltelijke levering.

Een tijdelijke overmachtsituatie zal slechts aanleiding geven tot de opschorting van de uitvoering van de verbintenissen gedurende de periode van overmacht. Verliest de overeenkomst hierdoor echter iedere betekenis, dan zal overmacht toch leiden tot een bevrijding van de verplichtingen.

Indien jij of je leverancier zich op overmacht kan beroepen en er is contractueel niets overeengekomen over de verdeling van de reeds gemaakte kosten in geval van overmacht, dan is de kans groot dat de andere partij (de partij ten aanzien van wie overmacht wordt ingeroepen) de kosten zal moeten dragen. De door overmacht getroffen partij zal op grond van overmacht namelijk bevrijd zijn van enige aansprakelijkheid voor niet-uitvoering.

Conclusie

Er zijn al sterke aanknopingspunten die het Covid-19 virus duwen in de richting van een aanvaarde overmachtsituatie. Zo heeft de China Council for the Promotion of International Trade het Coronavirus aangemerkt als overmacht voor Chinese contractspartijen en benoemt de Wereldgezondheidsorganisatie WHO de uitbraak van het coronavirus tot een pandemie (waarvan algemeen aanvaard is dat dit buiten de invloedssfeer van contractspartijen ligt).

Desondanks kan er geen algemeen oordeel over gegeven worden, alles hangt namelijk af van de concrete situatie. De beoordeling hiervan kan beïnvloed worden door factoren zoals:

• de aan- of afwezigheid van overmachtsclausules
• op welk moment de samenwerking is aangegaan
• in hoeverre de overheid maatregelen oplegt
• zijn er alternatieven beschikbaar
• … 

Wat moet je nu concreet doen? Ga allereerst na of je overeenkomst een overmachtsclausule, contractuele sancties of informatieverplichtingen bevat. Maak op basis hiervan, of bij afwezigheid hiervan op basis van de wet, een risicobeoordeling. De aanwezigheid van een overmachtsclausule impliceert namelijk geen automatische vrijstelling voor het naleven van jouw verplichtingen. Informeer vervolgens je tegenpartij en controleer ook zeker of je verzekerd bent om eventuele schade langs jouw kant te dekken.

Had je geen overmachtsclausule opgenomen in jouw overeenkomst, laat dit dan een wake up call zijn om dit in nieuwe overeenkomsten steeds te incorporeren. Een ezel stoot zich geen twee keer aan dezelfde steen, toch?

Lees hier het originele artikel